İqlim dəyişikliklərini geri çevirmək insanlığın qarşılaşdığı ən çətin proseslərdən biridir. Xoşbəxtlikdən ətraf mühitə təsir edən problemlərin həlli barədə düşünən insanlar da var.
BBC-nin "Planetin Xilas Olmasının 39 Yolu" seriyasından ən yaxşı və ən qeyri-adi həll yollarından altısını təqdim edirik:
1. Qızların təhsil alması
Dünyada təhsilin daha da təkmilləşdirilməsi asan görünmür. Qızların təhsilinin gücləndirilməsi isə yalnız sosial və iqtisadi faydalar vermir, həm də iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə aparmağa kömək edir. Bunun səbəbləri arasında qızların təhsillərini davam etdirdikləri müddətdə uşaq sahibi olmaqdan imtina etmələridir.
Əgər dünyadakı bütün qızlar orta məktəbi bitirsə, 2050-ci ilə qədər dünya əhalisi təxminən 840 milyon az ola bilər.
İqlim dəyişikliyini nəzərə alsaq, dünya əhalisinin sayındakı artımı da mübahisələndirə bilərik. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, varlı ölkələrlə müqayisə etsək, kasıb ölkələrdə karbon ayaq izi daha azdır.
Qızların yaxşı təhsilə rahatlıqla çata bilməsi dünya əhalisinin sayına da müsbət təsir edə bilər. Eyni zamanda, ola bilər ki, ictimai-siyasi həyatda təmsil olunan qadınlar iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə daha effektiv yollar tapa bilsin. Təcrübələr də göstərir ki, iqlim siyasətinə mövzu olan qadınların sayının artması daha mütərəqqi proqramların tətbiqinə töhvə verir.
Bunun səbəbi, pandemiya dövründə də göründüyü kimi, qadın liderlərin elmi tövsiyələrə daha çox meyl göstərmələridir. Bu gün bir çox xeyriyyə cəmiyyəti təhsil üçün əhəmiyyətli maliyyə mənbələri təmin edir və işləyirlər. Məsələn, Banqladeşdə orta məktəbə qəbul olan qızların sayı 1980-ci illərdə 39% olubsa, hazırda təxminən 70%-dir.
2. Bambuklar təkcə pandalar üçün deyil
Bambuk dünyanın ən tez böyüyən bitkisidir. Bir gündə bir metrə qədər uzana bilir və karbonu ağaclardan daha tez əmmə xüsusiyyətinə malikdir. İşlənmiş bambuk poladdan daha güclü ola bilir. Bütün bunlar bambuku mebellərin və müxtəlif konstruksiyaların hazırlanmasında cazib hala gətirir.
Çində bir vaxtlar bambuk “kasıbların taxtası” kimi qəbul edilirdi. Ancaq indi bu fikir dəyişib. Artıq bambukdan hazırlanan məhsullar polad, PVC, alüminium və sement kimi materiallara daha aşağı karbon izi alternativi təklif edir.
Bambuk yetişdirməyin digər ekoloji faydaları da var. Bu bitkilər zərərvericilərə daha davamlıdır. Beləliklə, torpağın məhsuldarlığı artırıla, eroziyanın qarşısı alına bilər və daşqın riski də azalar.
Arief Rabik İndoneziyada 1000 ədədlik "bambuk kəndi" quraraq əkin sahələrinin bərpası və karbon emissiyalarının azaldılması üzərində işləyən "Ətraf Mühit Bambuk Fondu"nu idarə edir. Bu layihə çərçivəsində hər yaşayış sahəsinin həm kənd təsərrüfatı məhsullarının, həm də canlı heyvanların olduğu təxminən 20 kvadrat kilometrlik bir bambuk meşəsi ilə əhatə olunacağı nəzərdə tutulur. Məqsəd bu layihəni daha doqquz ölkədə davam etdirməkdir.
Arief deyir ki, bu bambuklar hər il təbiətdən 1 milyard ton karbon qazını udacaq və daha sonra atmosferə xaric edəcək.
3. Ətraf mühitə zərər verənlərlə qanuni mübarizə
Ekoaktivistlər artıq iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizədə qanunlardan da istifadə edirlər. Əslində, hüquq sistemi ətraf mühitə zərər verən şirkətləri və dövlətləri nəzarətdə saxlamaq üçün əldəki ən güclü silahlardan biridir.
Bu yaxınlarda Hollandiyada bir məhkəmə, neft nəhəngi "Shell"-in Paris İqlim Sazişində göstərilən hədəflərə uyğun siyasət qurması və emissiyaları azaltması ilə bağlı qərar verdi. Bu qərar iqlim siyasətində bir dönüş nöqtəsi kimi də qəbul olunur.
Dünyanı xilas edən təkcə ətraf mühitlə bağlı qanunlar da deyil. Hüquqşünaslar müxtəlif qanunlardan da bu işdə istifadə etməyin yollarını taparaq, problemin həllinə töhvə vermək üçün daha yaradıcı qanuni yollardan istifadə edirlər.
Məsələn, 2020-ci ildə yalnız 35 dollar dəyərində səhmləri olan investorlar Polşada inşa edilən kömür zavodunun tikintisini dayandırmağı bacardılar. Bəs bu necə oldu? Ətraf mühit qrupu "ClientEarth" bunu etmək üçün həm əlindəki səhmlərdən, həm də şirkətin daxili qanunlarından istifadə etdi. Məhkəmə yeni bir kömür zavodunun açılmasının "kommersiya baxımından qanunsuz və yanlış hərəkət" olacağına qərar verdi.
4. Qazla işləyən soyuducuların izinə düşmək
Soyuducular, dondurucular və kondisionerlərdə hidroflorokarbonlar (Başqa adı ilə HFC) kimi kimyəvi maddələr var. Lakin soyuducuda HFC-lərin yaxşı işləməsini təmin edən izolyasiya gücü onları dünya üçün təhlükəli bir yorğana da çevirir. Əslində, HFC'ler karbon qazından daha güclü istixana qazıdır. 2017-ci ildə dünya liderləri bu maddələrin istifadəsini dayandırmağa qərar vermişdilər. Təkcə bu addımın qlobal istiləşməni 0,5 dərəcə azaldacağı təxmin edilir.
Lakin hazırda mövcud olan soyuducu və kondisionerlərin sayı da çoxdur. Soyuducu emissiyalarının böyük əksəriyyəti istifadə müddəti bitdikdə baş verir. Bu da bu cihazların təkrar emalını və təhlükəsiz zərərsizləşdirilməsini kritik hala gətirir. Xoşbəxtlikdən, dünyada mütəxəssis qruplar təhlükəli soyuducuları nəzarətdə saxlayır və məhv edirlər.
Bu qazları tapmaq, qorumaq və onlarla təhlükəsiz şəkildə məşğul olmağı hədəfləyən "Tradewater" şirkətindən Maria Gutierrez deyir ki, "Bizə soyuducuların əcəli" ləqəbi veriblər. Bu şirkət köhnə anbarlarda və tullantıların atılması sahələrində axtarış apararaq problemli soyuducu qurğuları tapır və lazımi qaydada zərərsizləşdirir.
5. Su üzərində daha sürüşkən gəmilər
Qlobal ticarəti nəzərə aldıqda, bir neçə kiçik məxluq ciddi bir yük yarada bilər. Gəmiçilik dünya iqtisadiyyatı üçün çox vacibdir. Qlobal ticarətin 90%-i gəmilər tərəfindən həyata keçirilir. Gəmiçilik sənayesi texnogen emissiyaların təxminən 2%-ni təşkil edir. Üstəlik, bu rəqəmin yaxın illərdə daha da artacağı gözlənilir.
Kiçik bir dəniz canlısı olan anbar insanlıq üçün bu qədər həyati əhəmiyyətə sahib olan dəniz nəqliyyatında böyük bir problem yaradır. Barnacle, midye və yosunla örtülmüş gəmilər, hamar tərəfləri olan "sürüşkən gəmilər"-dən 25% daha çox çirklənmiş dəniz dizelindən istifadə edir. Beləliklə, həm emissiyalar artır, həm də yanacaq fakturası ildə 31 milyard dollara qalxır.
Mütəxəssislər karbon emissiyası problemini azaltmaq üçün gəmilərin su üzərində daha sürüşkən olmasının yaradıcı həll yollarını axtarırlar. Bunlara xüsusi ultrabənövşəyi boyaların istifadəsi və kiçik miqyaslı elektrik xlorlanmasından bədənə qulluq robotlarına qədər bir sıra metodlar daxildir.
Bütün bunların arxasında duran əsas fikir olduqca sadədir: 'Bir problemi müalicə etməkdənsə qarşısını almaq daha yaxşıdır". Burada məqsəd bu cür yapışqan dəniz canlılarının sürü halına gəlməzdən əvvəl gəmilərin altında və ətrafında yığılmasının qarşısını almaqdır.
6. Super düyü
Düyünün yetişməsi zamanı karbon izinin də çox olduğunu bilirdinizmi? Əslində düyünün karbon təsiri aviasiya sənayesində olduğu qədərdir. Bununla bərabər, düyünün böyük bir hissəsi alaq otlarının meydana gəlməsinin qarşısını almaq üçün su ilə çəltik sahələrində yetişdirilir. Yüksək miqdarda su oksigenin torpağa çatmasına maneə törədir və metan istehsal edən bakteriyalar üçün ideal şərait yaradır.
Metan qazının qlobal istiləşməyə təsiri kiloqram başına karbon dioksiddən 25 dəfə çoxdur.
Alimlər iqlim böhranına qarşı mübarizədə düyü inqilabına rəhbərlik edirlər. Bu düyülərin əvəzinə quru tarlalarda yetişdirilə bilən, suya qənaət edən, fermerlərə kömək edən və metan emissiyalarını azaldan yeni düyü növləri hazırlayırlar. Beynəlxalq Düyü Tədqiqat İnstitutunda 650 yeni düyü sortu üzərində tədqiqatlar aparılmış və ən yaxşı sortlardan kənd təsərrüfatında istifadə edilmişdir. Gələcək on ildə istehsal olunan düyünün böyük bir hissəsinin daha az qaz emissiyası olan sortlardan alınacağına ümid edilir.
Şəkillər: Bu xəbərdəki illüstrasiyalar BBC-nin Açıq Universitet ilə birlikdə həyata keçirdiyi İqlim Çözümləri layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.
Vizual Dizaynerlər: Amelia Flower (@ameliaflower), Rohan Dahotre (@rohandahotre), Dandy Doodlez (@dandydoodlez), Kingsley Nebechi (@kingsleynebechi) və Sarina Mantle.
