Yazıçı Seymur Baycanla yazıçı Rəşad Səfərin söhbətini təqdim edirik.
Seymur Baycan: Xahiş edirəm, özün haqda geniş məlumat ver. Harada doğulmusan, nə vaxt doğulmusan, haralarda oxumusan, necə oxumusan, niyə oxumusan?
Rəşad Səfər: 1985-ci ildə doğulmuşam. Kürdəmirdə. Həm də avqustun ortaları. Təsəvvür elə, ölkənin ən isti rayonlarının birində, avqustun ortalarında doğulasan, özün də isti havalara nifrət edəsən. Bu təsadüfə görə doğum günüm ta əvvəlindən gözümdən düşüb.
Orta məktəbi Kürdəmirdə, universiteti Bakıda oxumuşam. Bakı Dövlət Universitetinin beynəlxalq hüquq fakültəsində. İyirmi iki-iyirmi üç yaşlarına qədər hədəflərim tamam başqa olub. Amma sonralar, obyektiv və subyektiv səbəblərdən, fikirlər, hədəflər, həvəslər dəyişdi. İş elə gətirdi ki, uzun illər Avropada və Latın Amerikasında yaşamalı oldum. Avropada yaşadığım dövrlərdə də ədəbiyyat girdi ortaya.
“Niyə”lərə gəldikdə isə, mənim kimi doxsanıncı illərin əyalətində böyümüş insanların, adətən, əvvəlcədən uzunmüddətli niyyət və hədəfləri olmur. Yalnız “prokuror ol, həkim ol, iqtisadçı ol” kimi məhdud tövsiyələr eşidən, məhdud imkanlara malik bir insanın seçim azadlığı da məhdudlaşır, hədəfi qısamənzilli olur. Ancaq zamanla, yol getdikcə, gerçəkliklərlə özün rastlaşdıqca yeni hədəflər, yeni “niyə”lər yaranır. Məsələn, hüquq fakültəsində oxumaq istəyimin səbəbi prokuror, müstəntiq olmaq idi. Bu qədər bayağı və standart bir arzu. Universitetdən sonra gördüm ki, bu iş mənlik deyil. Üz tutdum diplomatik xidmətə. Sonra da ədəbiyyatın içinə daldıqca tədricən həyata, gələcək planlarıma münasibət dəyişdi. Yeri gəlmişkən, bu prosesdə ovaxtkı ədəbi-mədəni hərəkatın, konkret olaraq Azad Yazarlar Ocağının (AYO) böyük “mərdiməzarlığı” oldu. Nəticədə də on bir illik diplomatik fəaliyyətdən ayrıldım. İndi hərdən fikirləşirəm, iyirmi üç-iyirmi dörd yaşlarımda rastlaşdığım yazılarla, kitablarla daha öncə, məsələn, on dörd-on beş yaşlarımda rastlaşsaydım, həyatın axarı necə olardı?
S.B: Milan Kundera deyirdi ki, həyat teatr deyil, məşq yoxdur, birbaşa səhnəyə çıxırıq. Qəşəng sözdür. Bir səhv, yaxud bir kənar təsir həyatımızın axarını tamamilə dəyişə, həyatımızın altını üstünə çevirə bilər. Zatən həyatın mənası həm də məşqin olmamasındadır. Əks təqdirdə həyat çox boz, emosiyasız, standart olardı. Müəllifini unutmuşam, Latin Amerikasından olan yazıçılardan biri isə deyir ki, hadisə içinə dolmuş hisslərin formasını alan qabdır. Yəni, biz hadisəni hansı hisslərlə xatırlayırıqsa, hadisə həmin hisslərə uyğun olaraq forma alır.
Ən adi misal, tutaq ki, iki adam orta məktəbdə müəllimə qarşı əxlaqdan kənar, tərbiyəsiz bir hərəkət edib. Biri bu hadisəni xatırlayanda hərəkətinə görə vicdan əzabı çəkir, utanır, o birisi isə hələ də öz hərəkəti ilə fəxr etməkdədir. Bığlı-saqqallı kişidir, utanmaz-utanmaz məclisdə zadda fəxrlə danışır ki, beşinci sinifdə oxuyanda belə bir “qəhrəmanlıq” eləmişəm. Deməli, birinin ruhu mərhələ aşıb, o birisi isə dünyaya necə eşşək kimi gəlibsə, elə eşşək kimi də qalıb. Əslində isə, çox şey insan təbiətindən asılıdır. Son vaxtlar insan təbiəti haqqında həddindən artıq çox düşünürəm. Yazıçıları nəzərdə tutaraq deyilən “üslub insanın özüdür” sözlərini bir az dəyişsək, belə bir formula alınar: tale insanın təbiətidir. Hərçənd, burada istəməsəm də, ədalət naminə bir daha Milan Kunderadan sitat gətirmək məcburiyyətindəyəm: “İnsanlar ən axmaq hərəkətlərini tale, alın yazısı adlandırırlar”. Ola bilsin, insanlar ən axmaq hərəkətlərini tale, alın yazısı adlandırmaqla, sadəcə məsuliyyətdən qaçmaq istəyirlər. Bununla özlərinə təsəlli verirlər, özlərini ovudurlar ki, mən səhvə yol verməmişəm, tale belə gətirdi, alın yazım belə imiş, mən nə edə bilərdim ki…
Bütün bunları nəzərə almaqla bərabər, yenə də düşünürəm ki, yaxşı və pis mənada aranı qatıb-qarışdıran insan təbiətidir. Bu söhbətlər çox qarışıq, dolaşıq söhbətlərdir. Ovqatdan asılı olaraq bu söhbətlərə insanın yanaşması zaman-zaman dəyişə bilər. Mənim intellektual səviyyəm çox aşağıdır. Çox güman fəlsəfədə, sosiologiyada və digər logiyalarda indi qarşısında aciz qaldığım, məni əzən, düşündürən, canımı üzən, haldan salan suallara lap çoxdan tutarlı cavablar verilib. Bir neçə dəfə fəlsəfəyə aid kitablar oxumağa cəhdlər etdim. Gördüm, heç nə başa düşmürəm. Cümlələr, fikirlər başıma dəyib, danq eləyib geri qayıdırdı. Özümü aldatmaq, havayı yerə vaxt, enerji itirmək istəmədim. Baş bir əsəri başa düşmək iqtidarında deyilsə, onu oxumağın, vaxt, enerji itirməyin nə mənası ola bilər? Mənim bədbəxtçiliyim həm də ondan ibarətdir ki, bədii həllini tapmamış heç bir fikir başıma girmir. Hansısa bir fikrin başıma girməsi üçün mütləq və mütləq həmin fikir bədii həllini tapmalıdır. O fikir haqqında roman oxumalıyam, filmə baxmalıyam. Hətta bədii həllini tapmış ən zərərli fikir, ideya asanlıqla məni özünə cəzb edə bilər. Sabah faşizmi təbliğ edən bədii cəhətdən yaxşı bir roman oxusam, asanlıqla dönüb faşist ola bilərəm. Təxminən bu kimi hal artıq baş verib.
Məsələn, qadınlara qarşı çağımıza heç uyğun gəlməyən biabırçı münasibətim oxuduğum kitabların təsiri ilə yaranıb. Kənardan yeniyetmələrə və gənclərə mənbələr göstərmək kimi alınmasın, amma həqiqətən “Min bir gecə” nağılları, “Dekameron”, Balzakın, Mopassanın əsərləri, xüsusən Floberin “Madam Bovari”si məni zəhərlədi və heç cürə başımı zəhərdən təmizləyə bilmirəm. Bədii əsərlər bu mənada mənim üçün təhlükəlidir. Xoşbəxtlikdən güclü yazıçıların çoxu mütərəqqi ideyalara xidmət ediblər… Xülaseyi-kəlam, deməyim odur ki, prokuror, diplomat, Taleyran ola bilməməyinin səbəbini yetim alatorançıların üstünə atmağa cəhd etmə. Səndə də az yoxdur. Yazıq alatorançılar bir qarnı ac, bir qarnı tox jurnal nəşr ediblər, kiminsə karyerası alınmayanda, işi düz gətirməyəndə, deyir Alatoran məni yoldan çıxartdı. Bu mövzuda təbrizli qardaşlarımızın çox konkret, kobud, qəddar bir məsəli var: “Yazığımız gəldi amcıq verdik, adımız qəhbə çıxdı”.
R.S.: Əlbəttə, hərənin öz seçimi var. Amma hər kəs öz seçimlərinin sayında nə qədər azaddır, onu bilmirik. Sizin dəstənin fəaliyyəti o vaxta qədərki seçimlərin sayını bir az artırdı. Dinc oturmuş, dünyadan xəbərsiz nə qədər adamı bətvanəyə verdiniz o illərdə. İndi bəziləri etiraf etməsə də, bir nəslin düşüncə tərzi həmin proses nəticəsində ya dəyişdi, ya yetişdi.
Alatorançılar, “Alma”, AYO və sair bu kimi proseslər böyük məktəblərin, ənənələrin olmadığı yerlərdə vasitə rolunu oynayır. Oktavio Pasın “qopuqluq” dediyi ənənələrarası, mədəniyyətlərarası kəsintini belə xırda vasitələr qismən də olsa, bərpa edir. Bir az da təkamüldəki təsadüflərə bənzəyir. Bir gün qarşına çıxır, ya fürsətdən istifadə edib yararlanırsan, ya da yanından ötüb keçir, ruhun da incimir. Bunlar fürsətdən istifadə edənlər üçün keçid vasitəsidir. O zamanlar ayo-çuların hərisliklə oxuduğum fikirlərindən çoxu ilə indi razı olmaya bilərəm, amma onlar dəyişiklik üçün önəmli idi. Düşüncədəki kritik dəyişiklik də insanın həyatını dəyişir. O zaman həmin düşüncə dəyişikliyinə səbəb olan konkret bir hadisəni simvolik “günah keçisi” elan edə bilərik. Həmin konkret hadisənin keyfiyyəti, həcmi, məqsədli şəkildə olması vacib deyil.
Bir dəfə ya “Alma”, ya da “Gündəlik Azərbaycan” qəzətində tanınmış yerli bir müəllifin yazısına rast gəldim. Dünya ədəbiyyatına dair xeyli yeni adlar gördüm yazıda. O müəllifləri tapıb hamısını oxudum. Təsiri də müsbət oldu. Amma çox sonra anladım ki, sən demə, yazının müəllifi həmin yazıçıların əksəriyyətini ya oxumayıbmış, ya da yarımçıq oxuyubmuş. Sadəcə, hansısa ortamdakı söhbətlərdən götürüb yazıb. Amma bu fakt artıq mənimçün önəmli deyildi. Əsas o idi ki, faydalı mənbələrə yetişmişdim. Beləcə, zəncirvari davam edərək, zaman keçdikcə təhlükəli bilgilərə çatmaq olur. Elə bilgilər, informasiyalar, duyğular var ki, onların geri dönüşü yoxdur. Təhlükəli bilgilərdir. Yəni, o bilgi ilə tanış olub onu həzm edəndən sonra bakirəlik pozulur. O bilgidən əvvəlki vəziyyətə qayıda bilmirsən. Nəyəsə məcbur olub üzdə fərqli görünə bilərsən. Amma o bilgi artıq iliyinə qədər işləyib. Belə bilgilər sənətdə bəzən mənfi nəticələrə gətirir, tıxanıqlıq yaradır. Amma eybi yoxdur, belə daha yaxşıdır.
Təbii ki, fərdi dəyişikliklərdə insan xarakteri böyük rol oynayır. Amma xarakter də özbaşına formalaşmır və dəyişilməz deyil. Nəyisə taleyə bağlamaq yanlışdır, çox şeyi insanın anadangəlmə təbiətinə, dəyişməz xarakterinə bağlamaq isə yarımçıq yanaşmadır. Çünki həddindən ziyadə yan təsirlər var.
Təkamüldəki insan yanlış, zərərli “mutasiya”ların sayını azaltmaq, yəni xarakterini yaxşı mənada gücləndirmək üçün bir-birindən fərqli sahələrdən bəhrələnməlidir. Bu, bir insanın oxuduğu, maraqlandığı hər sahənin mütəxəssisi, hər sahədə önəmli fikir sahibi olması anlamına gəlmir. Bəzən bu gün oxuduğumuz bir kitab haqqında iki ay sonra sual versələr, heç nə xatırlamarıq. Önəmli deyil. Həzm olunubsa, davranışlarda, fikirlərdə özünü nə vaxtsa göstərəcək. Özümüzün anlayacağımız qədər, hadisələrə baxışımıza təsir edəcək qədər oxusaq, bəsdir. Şəxsən məni növündən, janrından asılı olmayaraq, arqumentli, əli-ayağı düzgün ideyalar rahatlıqla yoldan çıxara bilir. Bəzən narahat oluram buna görə, deyirəm, yəqin xarakter hələ formalaşmayıb, yetkinləşməmişəm. Sabah elə bir kitab, elə bir mətn oxuyaram ki, bu günə qədər düşündüklərimi tam dəyişərəm. Sonra da düşünürəm ki, normaldır. Hətta yaxşıdır. Necə deyərlər, “demokratiya dönüklərin rejimidir”. Kimsə fikrindən dönməlidir ki, yaxşı ideyalar yayıla bilsin.
S.B.: Söylədiyin fikirlərin bəzilərini başa düşmədim, amma hər kəsi öz arşınınla ölçə bilməzsən. Belə bir səlahiyyətimiz yoxdur. Əlbəttə, mənim başa düşmədiyim fikirləri başa düşən, onların ətrafında düşünən adamlar olacaq. İnanıram ki, maraqlı, faydalı, düşündürücü mövzulara toxunmusan… Mən yenə də öz fikrimdə qalıram. Oxuduqlarıma, müşahidələrimə əsaslanıb deyirəm ki, mütləq şəkildə hər şeydə olmasa da, çox şeydə, düşündüyümüzdən də artıq çox şeydə insan təbiəti, xarakteri həlledici rol oynayır.
AZTV demişkən, uzağa getməyək, elə götürək bizim Həmid Herisçini. Həmidin ən azı yaxşı yazıçı olması üçün hər cürə potensialı vardı. Ola bilmədi. Xarakteri, təbiəti imkan vermədi. Onu da əvvəcədən bildirim ki, vəziyyətin belə hal almasına ancaq və ancaq təəssüf edirəm. Sən necə düşünürsən, Həmid o cür potensialla niyə ən azı yaxşı yazıçı ola bilmədi? Nə, nələr ona imkan vermədi? Bilirəm ki, uzun illərdir proseslərlə dərindən maraqlanırsan. Üzdə olan adamlar nə yazıblarsa, hamısını oxumusan. Buyur, fikrini bildir. Açıq danış. Bu kimi mövzularda açıq danışmaq lazımdır. Nə qədər açıq danışsaq, hamımız üçün faydalı olar.
R.S.: İcazənlə, öncə yuxarıdakı söhbətə kiçik bir əlavə edim. Demək istədiyim o idi ki, “insan təbiəti” ümumi, mücərrəd ifadədir. Bu təbiəti yaradan yüzlərlə faktor var. Genetika, psixologiya, iqlim, ailə, ətraf mühit, cəmiyyət və ilaxır. Kimin hansı situasiyada necə reaksiya verəcəyini bilmirik. Atın qabağına ət, itin qabağına ot qoyanda gerçək davranışı necə biləcəksən? Ona görə ağlı başında adamlar, ağlı başında toplumlar bar-bar bağırır ki, demokratiya olsun, açıq cəmiyyət olsun, insanların qarşısında yüzlərlə, minlərlə fürsətlər açılsın, hərə öz potensialına uyğun yol seçsin. Yalnız belə şərtlərdə bir insanın fərdi məsuliyyətindən, xarakterinin keyfiyyətindən ədalətlə danışmaq olar.
Keçək Həmid Herisçi barədə sualına. Həmid Herisçi sizin nəslin, o hərəkatın içində tanıdığım ilk adamdır. Onda hələ kim olduğunu bilmirdim. Televiziyada “Gecə kanalı” verilişini aparırdı. Dəhşət maraqlı gəlmişdi. Tipi, danışığı, hərəkətləri.
Sonra elə oldu ki, mətbuatda ilk yazımı yoldaş Herisçi haqqında yazdım. Mistik söhbətlərinin ardı-arası kəsilmirdi o vaxtlar. Dünyanın sonu, qiyamət günü, müqəddəs göyərçinlər haqqında danışırdı. Mən də “Eranın sonu” adlı bir oxucu rəyi yazdım “kulis.az”da. Məqsədim “dünyanın sonu” ifadəsinin yanlış tərcümə olduğunu demək idi. Qədim astroloqlar günəşin bürclərlə bağlı dövrəsini eralara bölmüşdülər. Hər era da təxminən iki min il nə qədərsə davam edir. “Eranın sonu” ifadəsi də sonralar qərb dillərinə “dünyanın sonu” kimi yanlış tərcümə olunub. “Kulis”çilər də yazının adını dəyişib qoymuşdular “Həmid Herisçi erasının sonu”. O da buna yaman əsəbiləşibmiş. Xeyli sonra bir müsahibəsində məni xatırlamasa da, yazının adını xatırlayıb qiyabi danlamışdı.
Açığını deyim, Həmid Herisçi üslubu ilə, mətni ilə son illərin ən yaxşı nasirlərindən biridir. Təkcə “Nekroloq” romanına azca əl gəzdirib yaxşı tərcümə etsən, dünya ədəbiyyatından heç də geri qalmaz. Sadəcə, özünün və cəmiyyətin yanlış gözləntiləri vəziyyəti bərbad etdi. Məsələni ümumiləşdirək bir az. Çünki ümumi problemdir, tək Herisçi ilə bağlı deyil. Geniş sualdır və geniş də cavab tələb edir.
Ölkənin tarixi, kollektivçi şüur, uzun illərdir davam edən vəziyyət elə durum yaradıb ki, ortalığa çıxan sənət adamı prosesə maarifçilik, sosial-mədəni problemləri dilə gətirmək, xalqı cəhalətdən xilas etmək iddiaları ilə başlayır. Normaldır. Sənət adamlarının təbii olaraq belə kollektivçi və etirazçı ruhları olur. Real vəziyyət də buna münasibdir. Həm də ortalıq boşdur deyə, hərə öz oxucusunu yetişdirmək istəyir. Bir yandan da belə temalar insanlar üçün maraqlıdır. Oxunaqlıdır. Bir həftədə yazarı qəhrəmana çevirir. Mətn qalır kənarda, hamı müəllifi müzakirə edir. Digər tərəfdən, cəmiyyətdə ayrı-ayrı ideyaları dəstəkləyən ayrı-ayrı müstəqil təşkilatlar, nəşriyyatlar, iş adamları olmalıdır. Bu, bizdə yoxdur. İnsanların oxuma vərdişləri formalaşmayıb ki, bazar özü yazıçıların həyatını tənzimləsin. Dövlət də nə bunlara imkan verir, nə də öz üzərinə götürdüyü qərəzsiz himayəçilik öhdəliyini yerinə yetirir. Belə vəziyyətdə böyük-böyük danışan sənət adamının gec-tez divara dəyməməsi təəccüblü olar. Axı hər adamın xarakteri, dözümlülüyü eyni deyil. Maddi çətinliyə dözən var, dözməyən var. Ailə problemlərinə dözən var, dözməyən var. Dahilik iddiasına düşənlər var. Adam var, əsərini gözünün önündə təhqir elə, cır at, vecinə olmaz, gedib yenə yazacaq. Adam da var, bir cümləsi tənqid ediləndə səhərə qədər yata bilmir. Dözməyənlər yaranmış durumdan çıxa bilmir. Söhbətə də başlayanda böyük iddialarla başlayıb deyə, indi atdığı hər geri addım özünün əleyhinə çevrilir. Çünki yenə də yazdığı mətnlər deyil, şəxsiyyəti müzakirə olunur. Bir tərəfdən də avtosenzura yaranır. Yazıçı da getdikcə hırçınlaşır, kobudlaşır, marjinallaşır. Dövrün tələblərini, ümumi vəziyyəti anlaya bilmir, anlamaq istəmir. Oxucu ilə əlaqə itir. Yazıçı xalqı söyür, xalq da yazıçını. Xalq elə bilir, daha yaxşı yazıçıya, yazıçı da elə bilir ki, daha yaxşı xalqa layiqdir.
Cəmiyyətin də gözləntisi odur ki, yazıçı inqilabçı olsun, siyasətçi olsun, müxalifətçi olsun, maarifçi olsun, xalqın dilində danışsın, amma həm də ciddi akademik söhbətlər eləsin, vətənpərvər olsun, millətçi olsun, dindar olmasın, ateist də olmasın, indi başqa şeylər də əmələ gəlib – feminist olsun, homofob olmasın. Yəni bütün bu ziddiyyətli sifətləri özündə eyni vaxtda birləşdirə bilsin. Bütün bunların fövqündə dayanmaq çox çətindir. Tək çarə var, yaşamağın bir formada yolunu tapıb, heç nəyə fikir vermədən, yaxşı əsərlər yazmaq. Alınmırsa, gedib başqa işlə məşğul olmaq. Nə zülmdür axı?!
İndi bu dediklərimi Həmid Herisçiyə proyeksiya edək. Özüm də daxil olmaqla, Həmid Herisçidən yanlış şeylər gözlədik. Onu olduğu o maraqlı tipi ilə, danışığı ilə, mövzuları ilə qəbul etmək istəmədik. Məni Həmidin Madam Blavatski, Zaxariya Sitçin kimi “başı qaçmış” yazarlar haqqında danışmağından çox, yazdığı romanlar maraqlandırmalı idi. O da özünü əvvəldən yanlış tanıtdı. Böyük ideyalar, asilik, “yandır bakını, tazə gülüstan tələb eylə”, solçuluq, inqilab, fəlsəfə… Axırda da keçdi cadu-bitik söhbətlərinə. Təbliğ etdiyi dəyərlərə hücum etdi, tənqid etdiyi insanlara çevrildi. Nə bilim, bəlkə mən əvvəldən yanlış anlamışam, adam başqa şeyləri deyirmiş, mən öz qıt ağlımla başqa nəticələr çıxarmışam. Hər halda, bir yazıçı kimi bizdən, yəni oxuculardan gözlədiyini ala bilmədi. Maddi problemlər də xirtdəyə qədər. Bu məqamda, sən dediyin insan təbiəti məsələsi ortaya çıxır. Xarakterinin pis tərəfi işə düşdü, özü özünü insanların gözündən daha da saldı. Əvəzindəsə bizim fövqümüzə qalxıb daha güclü əsərlər yaratmadı, yarada bilmədi, ya da yaratdı, üzə çıxara bilmədi. Bilmirəm. Səbəb-nəticə əlaqəsi itir belə vəziyyətlərdə. Özün bilirsən, Lui Ferdinand Selin idbar şəxsiyyət olub. Söymədiyi adam qalmayıb, anti-semitist, faşizmlə əməkdaşlıq, hər hoqqadan çıxıb. Amma əsərləri elə möhtəşəm oldu ki, hamı Selinin özünü unutdu. Bir kitabı var, “Professor Y ilə söhbət”. Həmin romanda ilk kitabını çap etmədiyinə görə məşhur “Gallimard” nəşriyyatını, rəhbərlərini adbaad söyüb biabır edir. Amma elə həmin kitabın ilk tam nəşrini “Gallimard” edir. Belə münasibətlər yoxdur bizim kimi toplumlarda. O ki qaldı Həmid Herisçiyə, hər bir halda, müasir Azərbaycan ədəbiyyatı deyəndə ağla ilk gələnlərdəndir.
Azərbaycan bir yana, sənə deyim, indi dünyada da vəziyyət çox çətinləşib. Bir yazarın yalnız ədəbiyyatla ayaqda qalıb başını itirmədən yaza bilməsi hər yerdə müşkül məsələdir. Dünyada da ədəbiyyatın dəstəksiz qalması sürətlənir. Ətrafda baş verən dəyişikliklərlə, yeniliklərlə yarışa bilmir. Funksionallığını itirir, faydalılığını deyil, məhz funksionallığını. Söhbət açılmışkən, sənin də bu barədə fikirlərini bilmək istərdim. İndi oxucu kimi sırf ədəbiyyatdan faydalanmaq istəyən hansısa təbəqə qalıbmı? Ədəbiyyat cəmiyyətdə hansısa özünəməxsus rolu oynaya bilirmi? Mən burda məhz arınmış ədəbiyyatı, siyasətin, kinonun, başqa şeylərin yedəyində getməyənləri nəzərdə tuturam. Daha dar mənada.
S.B.: Danışdıqlarınla insan təbiətinin mütləq şəkildə hər şeydə olmasa da, çox şeydə həlledici rol oynaması haqqında fikrimi bəlkə də özün də bilmədən bir növ təsdiqləmiş oldun. Aşağı-yuxarı eyni sözü deyirik. Sadəcə aramızda ciddi bir fərq var. Mən sənin kimi savadlı danışa bilmirəm… Onu da qeyd edim ki, sənin danışığın yazıçı, ədəbiyyat adamının danışığı deyil. Ədəbiyyat adamı, yazıçı belə danışmır. Məzmunla işim yoxdur. Nə istəyirsən, nə qədər istəyirsən danışa bilərsən. Üsluba işarə vurmaqdayam…
İnsan təbiəti dedikdə bütün ali, müsbət cəhətlərin bir adamda cəmləşməsini nəzərdə tutmuram. İki-üç müsbət cəhətlə, məsələn, inadkarlıq, döyüşkənlik, gözütoxluq, minnətdarlıq hissi, çalışqanlıq kimi müsbət cəhətlərlə həyatı birtəhər yola vermək olar. Dəyəsən, yaponların belə bir atalar sözü olmalıdır: axına qarşı üzən balıq əjdahaya çevrilə bilər. Əgər axına qarşı üzən balıq əjdahaya çevrilə bilərsə, deməli, axınla üzən əjdaha da balığa çevrilə bilər. Əjdahanı qoyaq kənara. Əjdahadan danışmaq reallığımıza heç uyğun gəlməz. Əjdahadan danışsaq, söhbəti çox yuxarıdan götürmüş olarıq. Elə balıqdan danışaq. Ən yaxşısı balıqdan danışmaqdır. Mən bu qısa həyatımda neçə-neçə yekə balıqlar gördüm, axına qarşı üzə bilmədilər deyə kilkəyə çevrildilər. Eləcə də, neçə-neçə kilkə bu və ya digər formada özlərində güc taparaq axına qarşı üzməyi bacardıqlarına görə yekə balığa çevrildilər. Amma axına qarşı üzməyin özü də nümayiş, cool görünmək, hansısa trendlərə qoşulmaq xətrinə olmamalıdır. Bir çox proseslərdə olduğu kimi, axına qarşı üzməkdə də səmimiyyət, içdən gələn hisslər böyük rol oynayır. Bu prosesdə filan hərəkətim filan təşkilatın, təbəqənin xoşuna gələr, filan hərəkətim filan təşkilatın, təbəqənin xoşuna gəlməz barəsində düşünsən, nəinki qırxıncı otağın, heç onuncu otağın da qapısı üzünə açılmaz.
Mövzunu sırf yaradıcı adamların üstünə gətirdikdə ortaya daha incə nüanslar girir və vəziyyət daha da qəlizləşir, ara qarışır, məzhəb itir. Kamyu heç vaxt Çexov, Çexov da heç vaxt Kamyu ola bilməzdi. Söhbət onların ayrı-ayrı dövrlərdə, ayrı-ayrı taleləri yaşamasından, birinin daha çox, birinin daha az istedadlı, təcrübəli, zəkalı olmasından getmir. İstedad, təcrübə, zəka öz yerində. İstedad, təcrübə, zəka, izdirab Kamyuda nə qədər desən var. Söhbət ondan gedir ki, Kamyunun təbiəti heç vaxt “Altı nömrəli palata” kimi yüksək dərəcədə arındırılmış, təmiz, başdan-ayağa ədəbiyyat olan bir əsər yazmağa imkan verməzdi. Sartr kimi nəhəng düha sahibi düz-əməlli bir ədəbiyyat nümunəsi ortaya qoya bilmədi. Qoya da bilməzdi. Çünki təbiəti o təbiət deyildi. Ədəbiyyat nöqteyi-nəzərindən sən Sartrdan daha güclü yazıçısan. Hərçənd sən də yerlə-göylə əlləşməyə xeyli meyillisən. Bilirsən, mənə kabab yemək lazım olanda, gedib bəzəksiz-düzəksiz, əsl kabab yeyirəm. Kiminsə şişin üstündə nə bilim mayonezlə ürək, ciyər, bulud şəkli çəkməsi, özündən lazımsız, yersiz hoqqalar çıxartması mənə bir qram da cəlbedici görünmür. Bu kimi hoqqalar kababın fəlsəfəsindən xəbəri olmayan adamların gözünü qamaşdıra bilər. Sualına gəldikdə isə, ədəbiyyatdan faydalanmaq dedikdə nəyə işarə vurduğunu tam anlamadım. Yəni bu gün “Hərb və sülh” oxuyan adamın cibinə sabah bir başqa zat gəlib yüz manat basmalıdır?
R.S.: Kabab-ədəbiyyat müqayisəsi maraqlı məqamdır. Qüsurlu da olsa, ağız dadı ilə ədəbiyyat zövqü arasında müqayisə aparmaq imkanı verir. Hər kəsin ağız dadı kabab kimi sadə, bir-iki inqridientdən ibarət, amma həm də dadlı bir yeməklə kifayətlənmir. Yaxşı ki, belədir. Yoxsa aşpazlıq inkişaf eləməzdi. Ədəbiyyatda da, əgər bir zövqə, bir cür ədəbiyyat anlayışına ilişib qalsaydıq, bu gün ədəbiyyatdan danışa bilməzdik. Amma sənin kimi bilicisi olmasam da, kababı həqiqətən çox sevirəm. Yüz cür fransız yeməyinə dəyişmərəm.
Ədəbiyyatın funksionallığı deyəndə nəyi nəzərdə tuturam? Əvvəllər çox şey bizim indi ədəbiyyat dediyimiz formanın içində idi. Din, fəlsəfə, siyasət, bir çox başqa sahələr əfsanələrlə, dastanlarla, poemalarla çatdırılırdı. Onlar zövq üçün yazılmırdı, ciddi funksiyaları vardı. Son üç-dörd yüz ildə ədəbiyyat kütləviləşəndən sonra insanların həyatında başqa cür rol oynadı. Bəzən bir kitab, bir müəllif bütöv bir siyasi-ictimai hərəkata səbəb olurdu, insanlar öz həyat tərzlərində romanlardan istifadə edirdilər. Bir romanın aylarla müzakirəsi gedirdi, o müzakirə prosesində yeni ideyalar, cərəyanlar yaranırdı. Mütərəqqiliyindən asılı olmayaraq böyük ideyalar, eləcə də totalitar ideyalar ədəbiyyat vasitəsilə kütləyə çatırılırdı. Sonra yavaş-yavaş ədəbiyyatın təsir imkanları azaldı. Fotoqrafiya, sonra film, sonra televiziya, internet, sosial şəbəkələr, animasiyalar, yüzlərlə vasitə çıxdı. İndi ədəbiyyatdan yararlanmağa nə insanlar, nə də dövlətlər ehtiyac görürlər. Bilgilərini, zövqlərini də başqa şeylər təmin edir. Standart “internet çıxdı, ədəbiyyat batdı” söhbəti eləmək istəmirəm. Təbii ki, ədəbiyyat davam edir və hələ davam edəcək. Yenə deyirəm, məsələ ədəbiyyatın özlüyündə faydalı olması deyil. Ağacdakı meyvə bizim yeyib-yeməməyimizdən asılı olmayaraq faydalıdır, vitaminlidir, xeyirlidir. Amma heç kəs onu dərib yeməsə, funksionallığı qalmayacaq. Getdikcə də yabanılaşıb ancaq meşədə zadda bitəcək. Bunu soruşmaq istəyirdim.
S.B.: Mənə burda solaxay sual vermək əvəzinə sən gecə-gündüz ədəbiyyatın faydası, bədii ədəbiyyat oxumağın vacibliyi haqqında dayanmadan yazılar yazmalısan. Neçə vaxtdır Yalçın İslamzadə ədəbiyyatın bostanına daş-kəsək atmaqla məşğuldur. Biriniz ona cavab vermədiniz. Biriniz yazı yazıb soruşmadınız ki, ay bəy, ay müəllim, ədəbiyyata nə vermisən, indi də ala bilmirsən. Beş-altı adam Dostoyevski, Çexov oxuyur deyə, bu nə narahatçılıqdır keçirirsən belə. Problem axtarırsansa, problemlərə qarşı belə həssaslığın varsa, zəhmət olmasa, ədəbiyyatdan yazdığın kimi, Elmlər Akademiyasındakı, Universitetlərdəki biabırçı vəziyyətdən də yaz..
Danışanda Tolstoydan girib, Folknerden çıxırsınız. Məşğul olduğunuz, uğur qazanmaq istədiyiniz sahəyə daş-kəsək atırlar, ağzınıza su alıb oturmusunuz. Sizinki Budda susmağı deyil, tərtəmiz cəsarətsizlikdir, bağışlanılmaz laqeydlikdir. Mübarizə, yanğı, emosiya yoxdur. Heç kimlə pis olmaq istəmirsiniz. Mario Varqas Lyosa zəmanəmizin ən böyük yazıçısıdır. O adam yazıçılığından əlavə, başqa bir müsbət cəhətinə görə xüsusi hörmətə layiqdir. Nobelini alıb, həyatını yaşayıb, nəhəng tiraja sahibdir, bütün dünyada tanınır. Qoca kişidir, bu gün, sabah, birisi gün, ola bilsin, ta birisi gün haqq dünyasına gedəcək, amma hər fürsətdə, əlinə hər imkan düşəndə ədəbiyyatın faydası, bədii ədəbiyyat oxumağın vacibliyi haqqında danışır. Uğur qazandığı sahəni təbliğ edir, qoruyur. Belə də olmalıdır. Ədəbiyyatla məşğul olan adam, ədəbiyyatın qeyrətin şiddətlə sevdiyi qadının qeyrətini çəkdiyi kimi çəkməlidir. Ədəbiyyatla məşğul olan adam ədəbiyyatın qeyrətini çəkmirsə, buna lüzum görmürsə, yaxşı olar, sakitcə çəkilsin kənara, gedib arabesk mahnılara qulaq assın.
R.S.: Dediklərinin yalnız bir qismi ilə razıyam. Ədəbiyyatın ən önəmli funksiyasını unutmamalıyıq. Ədəbiyyat dünyanın, həyatın həm pis, naqis tərəflərini çeynənmiş halda bizə göstərir – xəbərdarlıq edir, həm də ideal dünyanın, daha yaxşı dünyanın ola biləcəyi ehtimalını yavaş-yavaş qulağımıza fısıldayır. Bunu ən çox da klassik ədəbiyyat, klassik romanlar edirdi. Bütün diktaturaların, totalitar rejimlərin qorxduğu şey, bax, bu idealı göstərmək təhlükəsidir. İdealı görənlər, hiss edənlər onu reallıqda da tələb edə bilərlər. Elə təkcə bu faydasına görə ədəbiyyatı təbliğ etməyə, daha çox oxunması üçün çalışmağa dəyər. Burası heç. Mən sadəcə narahatlığımı söyləyirəm. Elə adını çəkdiyin Mario Varqas Lyosanın dörd-beş il öncəyə aid bir müsahibəsi var. Deyir, bu gün artıq, məsələn, Viktor Hüqo kimi yazıçının olması, az qala, qeyri-mümkündür. Çünki başqa informasiya vasitələrilə ayaqlaşa bilmək üçün ədəbiyyat bəsitləşməyə, kiçilməyə məcburdur. Getdikcə də bu audio-vizual vasitələr ədəbiyyatı tamam sıxışdırıb zirzəmiyə sala bilər. O zaman da dünyanın emosional, duyğusal, mənəvi tərəfi dəhşətli dərəcədə kasıblayacaq. Bunlar Lyosanın dedikləridir. Doğrudur, ədəbiyyat haqqında yazılmalıdır, danışılmalıdır, yaşaması üçün mübarizə aparılmalıdır. Amma bunu kiminləsə dava etmədən də həyata keçirmək olar. Digər tərəfdən, gərək reallığı da bilək ki, tez-tez məyus olmayaq. O ki qaldı az yazmaq məsələsinə, haqlı iraddır, nə deyim.
S.B.: Desəm ki, Kürdəmir ənənələri olmayan, ənənələri zəif olan rayondur, yəqin xətrinə dəyməz. Məsələn, Şəkidə, Gəncədə, Naxçıvanda, yəni, xanlıqların mərkəzləri olmuş, xanlıqların mərkəzlərinə yaxın yerlərdə pis-yaxşı hansısa ənənələr mövcuddur. Əslində elə indi də bu və ya digər formada xanlıqlar arasında dava gedir. Çünki azərbaycanlılar hələ bir xalq kimi formalaşmayıb, amma bu tamam başqa söhbətin mövzusudur. Mənə sadəcə maraqlıdır, Kürdəmirdə doğulmaq, Kürdəmirdə böyümək necə bir hissdir?
R.S.: Haqlısan. Kürdəmiri hansısa ənənə ilə, düşüncə ilə, böyük hadisələrlə assosiasiya etmək müşkül məsələdir. Amma maraqlı yerdir. Zamana tabe olmayan yerlərdəndir. Demirəm ki, zaman dayanıb. Yox, sadəcə zamana tabe olmur. Kürdəmirin öz yolu var və heç kim onu yolundan döndərə bilmir. Özü bilir nə vaxt və necə dəyişəcək. İzah edim fikrimi. Doğulduğum, yaşadığım küçənin girəcəyində sovet dövründə bir bərbərxana olub. Balaca bir yerdi. Sovet İttifaqı bağlananda o bərbərxana da bağlandı. Yavaş-yavaş şüşələri qırıldı, rəngi bozardı, sonra dəmir gövdəsi paslandı. Sonra bir az əyildi. Baxanda deyirdin ki, hə, zaman keçdikcə bu nəsnə də dəyişir. Amma sonra dayandı. Ondan irəli getmədi. Yanında-yörəsində nə baş verdisə də, xeyri olmadı. O balaca dəmir dükan nə tamam yerlə bir oldu, nə onu oradan götürdülər, nə də yenidən təmir etdilər. Doxsanlarda, 2000-ci ildə necə idisə, 2010-cu ildə də elə idi. İki il qabaq rayona getmişdim, yenə olduğu kimi qalmışdı. Desəm ki, rayonun ucqar yeridir, anlamaq olar. Xeyr, düz mərkəzində yerləşir. Hamının gördüyü, gediş-gəlişli yerdə. Bütün rayonun xarakteri, bax, belədir. Bəlkə də, bütün ölkənin xarakteri budur. Zamana tabe olmur deyəndə bunu nəzərdə tuturdum. Bir tərəfdən də, yazmaq üçün yaxşıdır. Otuz il öncəsinə aid hansısa kiçik bir məkan yaddaşında alatoran qalıbsa, Bakıdan iki saatlıq yoldur, dəqiqləşdirmək üçün gedib baxıb qayıdırsan.
Kürdəmirlə “isti” sözü artıq sinonimləşib. Bir kürdəmirli olaraq çox az adamı inandıra bilmişəm ki, doxsanıncı illərdə hər il rayona ən azı iki-üç dəfə qar yağırdı. Ən yadımda qalanı 1997-ci ilin fevralıdır. İki gün elə qar yağdı ki, iyirmi gün insanlar əllərində bel, qar kürüdülər. Kürdəmirin belə şıltaqlıqları var. Kürdəmir haqqında bundan artıq deyiləsi çox söz yoxdur. Fərdi təcrübələr var ki, onlar da gələcəkdə istifadə olunacaq xammaldır. Burda xərcləmək istəmirəm.
S.B.: Bərbərxana söhbəti maraqlı idi. Yadıma bir əhvalat düşdü. 2005-ci ildə Həmid Herisçiylə rayonlardan birinə reportaj yazmağa getmişdik. Toyda tamadanı bıçaqlayıb öldürmüşdülər. Belə əcaib, əndrabadi hadisələr baş verəndə Həmidlə reportaj yazmağa gedirdik. O dövrün meyarlarına görə yaxşı da qonarar alırdıq. Biz qatardan düşəndə hava açılmamışdı, qaranlıq idi, el dilində desəm, qancıq it hələ heç tayadan düşməmişdi. Qrup yoldaşım bizi maşınla qarşılamalıydı, amma nəsə gecikirdi. Vağzalda oturub onu gözləyirdik. Birdən platformada bir arvad peyda oldu. Başladı oraları süpürməyə. Bizə tərəf yaxınlaşanda Həmid qayıdıb deyəsən ki, Seymur, biz hamımız faniyik, bu arvad əbədidir. Bu arvad bizim hamımızı süpürüb zibil vedrəsinə atacaq. Üşüyürəm, qaranlıq, vağzalın depressiv görünüşü, mifik bir arvadın platformanı süpürməsi, bir tərəfdən də Həmid əbədilik, fanilik söhbətləri edir. Halımı təsəvvür et. Yaxşı ki, qrup yoldaşım çox da gecikmədi. Maşına oturub getdik baş-ayaq yeməyə. Getdiyimiz yeməkxana işıq idarəsinin həyətində yerləşirdi. Qrup yoldaşım dedi ki, rayonda ən güclü baş-ayaq burada verilir. İşin qəribə tərəfi ondan ibarət idi ki, işıq idarəsinin həyətində yerləşən yeməkxanada işıqlar yanmırdı. Biz baş-ayağı nöyüt çırağının işığında yedik, sonra da getdik reportajımızı yazmağa…
R.S.: Yeri gəlmişkən, vağzallar ən əcaib situasiyaların yaşandığı yerlərdən biridir. Sən dedin, mən də bir hadisəni xatırladım. Avropa şəhərlərindən birində qatar reysini dəyişmək üçün vağzalda gözləyirdim. Gecə saat üç-dörd olardı. Orta yaşlı, normal geyimli bir kişi gəldi oturdu yanımda, ağlı başında birinə oxşayırdı. Əvvəlcə skamyada oturdu, sonra keçdi yerə. Mənə tərəf dönüb nəsə dedi, heç nə başa düşmədim. Sonra şalvarını, tumanını çıxardı. Başladı xayalarından bit kimi nəsə axtarıb tapmağa. Sonra ətrafa göz gəzdirdi. Banka qapağı kimi bir şey tapdı. Xayalarını qoydu asfaltın üstünə, başladı bərk-bərk xayalarına vurmağa. Vurduqca da qışqırırdı. Belə situasiyanı hansısa hekayədə, romanda oxusaq, düşünərik ki, müəllif maraqlı görünməkdən ötrü ağını çıxarıb, özündən belə absurd mənzərə uydurur.
S.B.: Kitablarla ünsiyyətin, təmasın nə vaxt və necə başladı? Yuxarıda bu suala qismən cavab vermisən, amma istərdim daha əvvəllərə gedəsən, daha ətraflı danışasan. Adamlar və kitablar mövzusu maraqlı mövzudur. Hər kəsin bu istiqamətdə öz əhvalatı, öz hekayəsi var.
R.S.: Yuxarıda söylədiyim təmas düşüncədə kritik dəyişikliklər yaradan təmasdır. Amma ilk ünsiyyət babamla bağlıdır. Orta həcmli bir kitabxanası vardı. Əlinə keçən kitabları doldurmuşdu ora. Köhnə, ikinci-üçüncü əl kitablar. İçində çox gərəksizləri də vardı, gərəkliləri də. Babam işsiz-gücsüz əyyaş olduğuna görə yazığı ciddiyə alan yox idi, amma çox qarışıq, məqsədsiz, dağınıq da olsa, özünə görə yaxşı mütaliəsi vardı. Mən də onun gecələr oxuduqlarını gündüzlər götürüb oxuyurdum. Anlamasam belə, nəsə burnumu soxurdum. Bir gün Vahidin qəzəlləri, o biri gün Zinəddin Göyüşovun kitabları, bir gün nərd oyunun tarixi, bir gün islam haqqında yüz sual, o biri gün sovet kriminalistikası, başqa gün Bəxtiyar Vahabzadə, Çingiz Aytmatov, Drayzer… Sonralar o kitabların çoxu itdi-batdı. Xilas edə bildiklərimi saxlayıram indi.
Kitablarla təmasın ikinci mərhələsi sinif rəhbərimlə bağlıdır. Rus dili müəlliməsi idi. Rus ədəbiyyatının xəstəsi. Məcbur da olsa, rus ədəbiyyatını oxutdururdu. Parça-parça, hekayə-hekayə. Uşaq ədəbiyyatını, Azərbaycan ədəbiyyatını, divan ədəbiyyatını da məktəb illərində oxudum. Sonra ortaya universitetə hazırlıq, universitet illəri girdi. Ədəbiyyatdan uzaq temalar.
Üçüncü mərhələ də, yuxarıda dediyim söhbətdir. “Alma” qəzeti, “Alatoran”, azad yazarlar. O vaxtlar sizin dəstənin üzvləri hansı məqalədə, hansı kitabın adını çəkirdilərsə, mütləq tapıb oxuyurdum. Dediyim kimi, zəncirvari prosesdir. Kiminsə yazısında Henri Millerin adını eşidirəm. Sonra Henri Millerin “Həyatımdakı kitablar” kitabından başqa adlara keçirəm. Orhan Pamukun “Öteki rengler”, “Manzaradan parçalar” kimi kitablarından onlarla müəllif adı çıxır. Kunderanın “Roman sənəti” kitabı, Umberto Ekonun bədii olmayan kitabları, Stefan Sveyqin kitabları, Nabokovun “Ədəbiyyat dərsləri”, Forsterin “Romanın aspektləri”, T.S. Eliotun “Ədəbiyyat haqqında düşüncələr” kitabları, türk ədəbi tənqidçisi Berna Moranın kitabları, “The Paris review” jurnalındakı müsahibələr. Nümunə kimi ilk yadıma düşənləri deyirəm. Bunlar mənim kimi ədəbiyyat və oxşar sahələrdə təhsili olmayanlar üçün ilkin dövrlərdə yaxşı bələdçidir. Özü də bizim ölkədə. Çünki bu kitablar həm əlçatandır, bəziləri tərcümə olunub, türkcə-rusca var, haqlarında danışılıb. Həm də maraqlı yazılıblar, quru akademik dildə deyil. Digər tərəfdən, belə kitablardan nəyi necə oxumağı da öyrənirsən. Hansısa saytın, jurnalın “Oxunmalı 50 kitab” kimi siyahılarındansa, belə əl yordamı ilə getmək daha faydalı gəlir. Yəqin ki, çox adamın buna oxşar təcrübəsi var.
Əlbəttə, bu cür oxuma tərzi yazı-pozunu qarşısına məqsəd qoymuş, ya da ədəbiyyat hərisliyi olanlar üçündür. Yoxsa hər kəsin bədii ədəbiyyatı belə mütaliəsinə ehtiyac yoxdur. O da yanlış yanaşmalardandır ki, hamı ədəbiyyat oxusa, dünya güllük-gülüstanlıq olacaq. Heç elə deyil. Ədəbiyyatdan başqa, elmi-kütləvi kitabların faydalı təsiri olur cəmiyyətlərdə. Bu işdə Yalçın İslamzadənin çox böyük rolu oldu. Hərəkətə gətirdi prosesi. Tövsiyələrindən xeyli faydalanmışam. Amma nədənsə Yalçın İslamzadədə belə bir yanlış qənaət formalaşdı ki, Azərbaycanda bədii ədəbiyyat oxucuları mağazaları dağıdırlar, elmi kitabları alan yoxdur. Bir az əvvəl sən toxundun bu məsələyə. Yalçın bəyin elmin vəziyyəti ilə bağlı, problemləri ilə bağlı dediklərinin etiraz ediləcək bir tərəfi yoxdur. Sadəcə, nədənsə elmi təfəkkürlə ədəbiyyatı üz-üzə qoyur. Halbuki elmin inkişaf etdiyi yerlər elə ədəbiyyatın da inkişaf etdiyi yerlərdir. Nəysə, bu başqa söhbətin mövzusudur.
Əlqərəz, kitablarla münasibətimin təxminən belə bir tarixçəsi var. Kitab gözəl nemətdir. Onlarla həşir-nəşir olmaq da gözəldir. Jül Renarın fikridir səhv etmirəmsə, “Nə qədər çox oxusan, o qədər az imitasiya edərsən.” Bunu həm yaradıcılığa, həm də həyata aid etmək olar.
S.B.: Bəs nə vaxt yazmaq ehtiyacı hiss elədin? Necə oldu, nə oldu ki, bu qorxulu, əzab-əziyyətli, təhlükələrlə dolu yola qədəm basdın?
R.S.: Mütəmadi qəzəl, qafiyəli şeir oxuyanlara belə bir hiss tanış gələr: oxuduqca beyindəki adi cümlələr də qafiyələnir. Bəzən əruzun qəliz bir bəhri adamın beynində çox rahatlıqla əmələ gəlir, halbuki adi halda nə qədər çalışsan, o bəhri tutuzdura bilmərsən. Bədii ədəbiyyatı da çox oxuyanda belə duyğu yaranır. Elə bilirsən ki, sən də yaza bilərsən. “Elə bilməklə” iş bitmir, həm də şiddətli yazmaq istəyi gəlir. Bu duyğunu ötürüb həyatını başqa yolda davam edənlər də olur, ilişib qalanlar da. Mən də ilişib qaldım. Bir də, illuziya yaranır ki, başqa problemlərdən, darıxmaqdan, depressiyadan qaçış yolu yazmaq ola bilər. Digər tərəfdən, yazıçıların bioqrafiyaları çox cəlbedici gəlir adama. Yazmaq əvvəl imitasiya kimi başlayır, sonra vərdişə çevrilir. Məni də yazmağa təşviq edən şey şəxsi problemlər, xatirələr, narahat edən məsələlər və o məsələləri yazı ilə söyləmək, həll etmək, onlardan qaçmaq arzusu, illuziyası oldu. Yaza bilirəm, bilmirəm, yaxşı alınır, pis alınır, bu ayrı məsələdir. Oxucu kimi danışmaq rahatdır, yazı məsələsinə gələndə dirənirəm. Böyük yazarların yazı ilə bağlı söhbətlərindən istifadə edib xeyli şey demək olar. Amma hələ ki, yazmaq duyğusunun, yazı prosesinin özündən könül rahatlığı ilə, ağız dolusu, yekə-yekə danışmağı uyğun görmürəm.
Ümumiyyətlə, çox danışdım deyəsən. Sən məni qınama, neçə müddətdir heç kimlə uzun-uzun söhbətlər edə bilmirəm. Məqalə zad da yazmıram. Yığılıb qalıb mövzular. Verdiyin suallar da əhatəlidir, adam danışdıqca danışır. Əslində, ədəbiyyat, sənət söhbətləri belə geniş, rahat olmalıdır. Həmsöhbətlərin arada çərənləmə imkanı olsa, yaxşıdır. İki səhifəlik ədəbiyyat söhbəti olmaz.
S.B.: Yüzminlərlə azərbaycanlının can atdığı, arzuladığı bir işdən könüllü əl çəkdin. Ədəbiyyatın enişli-yoxuşlu yolunda sona qədər addımlamağa gücün çatacaq? Əli aşından da, Vəli aşından da olmaq təhlükəsi yoxdur ki?
R.S.: Bir adamın ömrü o qədər uzun deyil ki, otuz-qırx il yalnız bir işdə qalsın, sonra da otuz-qırx il başqa işlə məşğul olsun. Əlli-altmış il, lap olsun yetmiş il ömür var. Onu da bir işə, bir sahəyə xərcləmək olmaz. Təbii ki, fürsətlər hamıda eyni olmur. Konkret özümdən danışıram. Vaxtı gəldi, diplomatiyadan ayrıldım. Bundan sonrakı həyatımı da alaqaranlıq bir otağa çəkilib yalnız ədəbiyyata həsr etmək fikrim yoxdur. Prinsipcə, bir gün onu da edə bilərəm. Amma hələ ki, yox. Hazırda ədəbiyyatdan kənarda hüquq sahəsi ilə bağlı bəzi planlarım var. Arada ədəbi tərcümə ilə məşğul oluram. Yaza bilməyəndə, tərcümə prosesi yazmağa oxşar duyğu yaradır. Bir sözlə, ipinin üstünə odun yığılası adam deyiləm. İki il sonra hansı məzhəbə qulluq edəcəyim bəlli deyil.
S.B.: Ssenari müəllifi olduğun “Səpələnmiş ölümlər arasında” filmi Venesiya Film Festivalının əsas yarışma proqramında nümayiş olundu. Həm sənin üçün , həm də filmin rejissoru Hilal Baydarov üçün böyük uğur idi. Bu uğur kitabının satışına hansısa müsbət təsir göstərdimi?
R.S.: Uğurlu layihə oldu. Ən böyük festivallardan birinin əsas yarışmasında iştirak etmək Azərbaycanda bir ilkdir. Filmin ideyası Hilal Baydarovun idi, ssenarisini isə birlikdə yazmışdıq. Film hələ də ikinci-üçüncü dərəcəli festivallarda nümayiş olunur, müxtəlif mükafatlar qazanır.
“Adalar və gəmilər” təxminən iki il öncə nəşr olundu. Amma uzun müddət dost-tanışdan başqa, ciddi bir reaksiya gəlmədi. Ötən ilin ortalarından etibarən isə bir az canlanma oldu. Tanıdığım-tanımadığım xeyli adamdan reaksiya aldım. Yəqin ki, festivalın təsiri oldu. Ad çəkilir, istər-istəməz kiminsə marağına səbəb olur. Özüm də kitabın tanınmasında çox passiv oldum. Dostların dəstəyi ilə kiçik bir təqdimat, sosial şəbəkələrdə bir status, vəssəlam. Müəllifin özü çabalamasa, kitab oxucuya çatmır. Filmin Venesiya festivalında iştirakı durğunluğu silkələdi bir az. Elə bütövlükdə mədəni prosesin aktiv olmasının faydası da bundadır. Film, kitab, rəsm, musiqi bütöv və aktiv bir proses halında olanda hamı bir-birindən faydalana bilir.
S.B.: İndi nə yazırsan? Nədən yazırsan?
R.S.: Hazırda bir roman üzərində çalışıram. İki insanın hekayəsindən bəhs edir: Ölümdən qorxub tələsik memuar yazmağa çalışan bir adam və keçmiş bir müstəntiq. Yekunlaşmaq üzrədir. Ümid edirəm, bu il nəşr olunar.
Bəzi dərc olunmamış hekayələr yığılıb. Arada onlara da əl gəzdirirəm. Yəqin kitab halında çıxacaq. Yaxınlarda “Buker” qaliblərindən birinin əsərini tərcümə etdim, indi nəşrə hazırlanır. Henri Millerin bir romanı yarımçıq qalıb, ilk fürsətdə onu bitirmək istəyirəm. Yeni film ssenarisi üzərində də çalışırıq. Neçə müddətdir esse-məqalə yazmıram, xeyli mövzu yığılıb, qeydlər var. Onları sahmana salmağa çalışıram. Amma əsas hədəf romanı bitirməkdir. Hazırda vəziyyət təxminən belədir.
S.B.: Eşitmişəm məclislərdə meyxana demisən. Olub belə şey?
R.S.: Düz eşitmisən. Meyxana ilə lap uşaq vaxtlarında tanış olmuşam. 90-cı illərin əvvəllərində rayona video-maqnitafonlar təzə gəlirdi hələ. Bizdə video-maqnitafona taxılan ilk kaset meyxana kaseti olub. Ondan sonra maraq yarandı. Meyxana haqqında bir kitab vardı, onu oxumaqdan vərəqləri çırılmışdı. İlk gənclik illərində meyxana həvəskarı olan dostlardan ibarət dar çevrəmiz vardı. Özümüz qapalı yerlərdə, arada da dost-tanışın məclisində deyirdik. O dostların əksəriyyəti indi müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif sahələrdə çalışırlar. Biri həkim, biri iqtisadçı, biri jurnalist. İndi də bir yerə yığışanda arada bir-birimizə baxıb qımışırıq ki, bəlkə deyək?
Yaxınlarda sənin bir yazını oxudum. “Peçat sözdən sonra qışqıranlar”. O qışqıranları qoyaq kənara, meyxananın özü ilə aran necədir? Dinləyirsənmi heç? Söz adamısan, səndən yaxşı xiridar çıxar. Ümumiyyətlə, azərbaycanlı sənət adamı, sosioloq, siyasətçi sevməsə də, bəyənməsə də, meyxana və onun auditoriyası haqqında müəyyən informasiyaya sahib olmalıdır. Ən azından, mövcud vəziyyəti anlamaq üçün. Böyük kütlə və ayrı bir dünya var orada. Öz jarqonları, ziddiyyətli düşüncə tərzi, ustad-şəyird münasibətləri, öz auditoriyası ilə. Polislərin olduğu bir toyda narkotik maddələr haqqında çox açıq, təbliğat xarakterli meyxanalar deyilə bilər, “oğru” dünyası təriflənə bilər, həm də növbəti qafiyədə hüquq-mühafizə orqanlarının şərəfinə meyxanalar deyilər. “Kayfda” olmanın, sərxoşluğun məziyyətlərindən danışıla bilər, dərhal sonra da ağır dini meyxanalar deyilər.
S.B.: Meyxanaya mütəmadi qulaq asıram. İlkin gənclik dövrümdə meyxana məclislərində tez-tez iştirak edirdim. Köhnə Əhmədlidə bir qohumum yaşayırdı. O da deyənlərdən idi. Onun vasitəsi ilə məclislərə gedirdim.
Müasir meyxana ustadlarından Rəşad Dağlıya böyük hörmətim var. Rəşad Dağlı çox güclü sənətkardır. Adam rəsmən əjdahadır. Bir dəfə müsahibəsində demişdi ki, Dostoyevskinin “Cinayət və cəza” əsərini oxuyuram. Meyxana ustadlarının hamısı olmasa da, bəziləri klassik şərq ədəbiyyatını yaxşı bilirlər. Məsələn, Mehman Əhmədli klassik şərq ədəbiyyatını, Nəsiminin, Seyid Əzimin yaradıcılığını yaxşı bilir. Rəhmətlik Vuqar Biləcəri Füzulinin yaradıcılığını yaxşı bilirdi… Amma doğrudan da, Rəşad Dağlının “Cinayət və cəza”nı oxuması mənə qəribə gəlmişdi. Gözləmirdim. Əlbəttə, əvəzolunmaz şəxs yoxdur, bununla belə, düşünürəm ki, Rəşad Dağlı meyxanadan gedəndən sonra uzun müddət onun yeri görünəcək, boşluğu doldurmaq asan olmayacaq.
